بازار اصفهان یکی از بزرگترین و جالب‌ترین بازارهای ایران و جهان اسلام است. در بین بازارهای شهرهای بزرگ ایران کمتر بازاری از نظر تیپ معماری و عناصر متنوع آن، مانند بازار اصفهان سالم مانده و به همین جهت به شدت مورد توجه معماران و شهرسازان داخلی و خارجی قرار دارد.
امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع و سپس به بازار عریان منتهی میشود. در این بازار دکان‌هایی وجود دارد که از ۴۰۰ سال قبل تا امروز به عرضه تنها یک نوع کالا مبادرت نموده‌اند. امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع و سپس به بازار عریان منتهی میشود.
این بازار را به علت مجاورت با گنبد نظام الملک و مسجد جامع، بازار نظامیه یا نظام الملکی نیز گفته‌اند و تا نیم قرن پیش رشته‌های طولانی و متعددی این بازار را به بازارهای دروازه طوقچی و بازار غاز و میدان وصل میکرده است. از انشعابات دیگر آن، بازار ریسمان و مدرسه کاسه گران است. مجموعه آثار تاریخی دیگری مانند مدرسه ملا عبدالله، مسجد جارچی باشی، مدرسه صدر، مدرسه نیماورد و کاروان سراهایی از عهد صفویه و قاجاریه مانند کاروان سرای مخلص، گلشن و تیمچه ملک و بسیاری کاروان سراها و تیمچه‌های دیگر و حمام‌هایی از عصر صفویه بر اهمیت تاریخی مجموعه معماری بازار بزرگ اصفهان که از سر در قیصریه تا سر در مسجد اصفهان امتداد دارد افزوده است.
قدیمی ترین توصیف به جا مانده از بازار اصفهان، شرحی است از قرن چهارم هجری قمری (دوران دیالمه)، در کتاب “رساله محاسن اصفهان” تحت عنوان “بازار جورین” که می گوید: “بازاری بود بر دروازه خور (خورشید) که یکی از چهار دروازه مشهور شهر اصفهان در آن زمان بوده و در فصل نوروز عامه مردم اصفهان با انواع خوردنی ها و آشامیدنی ها و آلات و ادوات موسیقی یکی دو ماه را در آن محل به تفریح و عیش و عشرت میگذراندند و بالطبع برای احتیاج این جمعیت از اغذیه و البسه و غیره بازار هایی برپا می کردند وطوافان و بازاریان انواع نعمت ها را در آنجا گرد می آوردند.”
در همین کتاب کالاهایی که در بازار اصفهان عرضه می شد، به این شرح آمده است: ظرائف بغداد، خزهای کوفی، دیبای روم، شرب مصر، جواهر بحرین، آبنوس عمان، عاج هندوستان، گلیم های آذربایجان و گیلان، فرش های اَرمَن و …
در قرن هشتم هجری قمری، از “بازار مظفریه با شش دروازه و چهارصد باب دکان و حجره که با آجر و گچ بنا شده و در داخل آن چهار کاروانسرای بزرگ مجهز به اتاق هایی برای سکونت مسافرین و اهل معاملات با اصطبل فضای باز دو مسجد و یک سقایه” نام برده شده است.
ناصر خسرو در سال ۴۴۴ هجری قمری، از عظمت بازار اصفهان در آن دوران یاد کرده است. بازار های کنونی اصفهان شاخه های از بازار بزرگ سراسری آن است، در دوره صفویه هم زمان با بنا های میدان بزرگ و مجموعه آثار اطراف آن پدید آمده و توسعه یافته اند.
شوالیه ژان شاردن فرانسوی از “بازار قیصریه و بازار بزرگ اصفهان با سردر عالی و تزیینات و تزیینات آجرهای چینی (کاشی کاری) و سکوهای وسیع از سنگ یشم و سماق که بر آن ها جواهر فروشان و زرگران، انواع و اقسام زیور آلات و جواهر آلات و سکه های کمیاب را به فروش می رساندند”، یاد کرده است. درب بالای سردر قیصریه، تصویری است که شاه عباس را در جنگ با ازبکان یا شکارگاه نشان می دهد و همچنین تصاویری از زنان و مردان اروپایی نیز دیده می شود. ساعت و ناقوس بزرگی هم بالای سردر بازار نصب شده که در جنگ شاه عباس با پرتقالی ها در هرمز به دست ایرانیان افتاد و به اصفهان انتقال داده شد.
بر سردر قیصریه، هم اکنون دو پشت بغل کاری صحیح و سالم وجود دارد که به شیوه مینیاتور های دوران صفوی، یک نفر تیرانداز را با سر انسان و تنه شیر و دم اژدها نشان می دهد.
شاردن می نویسد: “از سردر قیصریه، وارد بزرگ ترین و مجلل ترین بازار های اصفهان می شویم که محل فروش پارچه های گرانبهاست و گنبد منقش بزرگی در وسط آن قرار دارد. در طرف راست این گنبد، ضرابخانه و در طرف دیگر آن کاروانسرای لَله بیک بنا شده است.” شاردن از کاروانسرای “مولتانیان” در این بازار نام می برد که عده ای از مولتانیان هند در آن به تجارت و داد وستد اشتغال داشته اند. همچنین شاردن به زیبا ترین و بزرگ ترین قهوه خانه اصفهان در مدخل بازار قیصریه اشاره کرده است، با تالار های بزرگ و نیمکت هایی که به راحتی می توان روی آن ها نشست.
امتداد بازار اصفهان به مسجد جامع و سپس به بازار عربان منتهی می شود. این بازار را به مناسبت مجاورت با گنبد نظام الملک و مسجد جامع، بازار نظامیه یا نظام الملکی نیز گفته اند و تا نیم قرن پیش رشته های طولانی و متعددی، این بازار را به بازار های دروازه طوقچی و بازار غاز و میدان وصل می کرده است. از انشعابات دیگر آن بازار ریسمان و مدرسه کاسه گران است.
مجموعه آثار تاریخی دیگری مانند مدرسه ملا عبدالله (مولانا عبدالله شوشتری)، ساروتقی، مسجد جارچی باشی، مدرسه صدر، مدرسه نیماورد، کاروانسراهایی از عهد صفویه وقاجار مانند کاروانسرای مخلص، گلشن و تیمچه ملک و بسیاری کاروانسراها و تیمچه های دیگر و حمام هایی از عصر صفویه، بر اهمیت تاریخی معماری مجموعه بازار اصفهان که از سردر قیصریه تا سردر مسجد اصفهان امتداد دارد، افزوده است. راه های چند گانه ای این بازار را به میدان نقش جهان اصفهان مربوط می سازد.
