عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 11

راسته بازار
بازار شهرهای ایران دارای گذرگاه‏های اصلی است که آن را راسته گویند که در دو طرف آن دکان‏های خرده‏فروشی واقع شده‏اند. طول این راسته‏ها با بزرگی و کوچکی شهر ارتباط مستقیم دارد و شلوغ‏ترین قسمت بازار را تشکیل می‏دهد. در اصفهان راسته‏ی بازار را به نام بازار بزرگ یا بازار اصلی و گاهی بازار شاهی گفته‏اند که مسیر غیرمستقیم دارد. علت مستقیم نبودن این بازار را باید از رشد اورگانیک (خودرو) آن جست و جو کرد که در ادوار مختلف تاریخی به وجود آمده است و اغلب راسته‏های اصفهان از این قانون تبعیت می‏کند. البته راسته بازارهای عصر شاه عباس در مقایسه با بازارهای قبل از آن دوره مستقیم‏تر و در حقیقت با برنامه‏ریزی‏های از پیش اندیشیده شده بنا گردیده است. مثلا بازارهای اطراف میدان امام (یا نقش جهان) و بازارچه‏ی بلند (بازار هنر) از جمله‏اند. جهت راسته‏ی بازار اصلی اصفهان تقریبا شمالی - جنوبی و به صورت خطی است که از دروازه‏ی طوقچی در شمال شروع و به دروازه‏ی جنوبی شهر که به نام دروازه‏ی حسن‏آباد معروف است، ختم می‏گردد. دروازه شمالی، شهر اصفهان را به شهرهای ری، همدان، قزوین، ساری، اردبیل و تبریز و دروازه‏ی جنوبی، این شهر را به شیراز و به شهرهای جنوبی و بنادر خلیج فارس و دریای عمان متصل می‏کند؛ لکن در عصر صفویه با طرح‏های از پیش اندیشیده شده که باعث توسعه‏ی بازارهای قسمت شمالی میدان امام گردید و راسته‏های جدید عمود بر راسته‏ی اصلی یا به موازات آن احداث شدند که نظم خاصی دارند. طول مسیر بازار اصلی اصفهان که دو دروازه را به هم متصل می‏کند 2,500 و عرض آن بین چهار تا هفت متر و ارتفاع آن حدود پنج تا هشت متر و دارای تاق‏های قدیمی است.
ارتفاع راسته‏های بازار اصفهان با دو طبقه بودن آن‏ها تغییر می‏یابد. گاهی به راسته‏های دو طبقه‏ی کامل و زمانی به دو طبقه‏ی ناقص بر می‏خوریم. طبقات بالای راسته‏ها را به واسطه‏ی کمی ارتفاع آن نیم‏طبقه می‏نامیم که به عنوان کارگاه و دفتر و اغلب به عنوان انبار مورد استفاده قرار می‏گیرد.
طول بلندترین راسته‏ی اصفهان از جنوب به شمال، یعنی از اول بازارچه‏ی حسن‏آباد تا چهارسو مقصود، 550 متر برآورد شده است. بازار اصفهان به واسطه‏ی بزرگی و عظمت دارای راسته‏های فرعی متعددی است؛ از جمله: بازار قیصریه، گلشن یا جارچی، دروازه اشرف، بازارهای اطراف میدان، بازار آهنگران، لواف‏ها، بازار کفاش‏ها، بازار رنگرزها، بازار مقصودبیک، بازار نیم‏آورد، بازار زرگرها، بازار دواتگرها، بازار قنادها (در عصر صفویه خاص قلمزن‏ها و قندیل‏سازها بود) و بازار مجلسی.
جنوبی‏ترین قسمت راسته‏ی بازار اصفهان از طریق دروازه‏ی حسن‏آباد به بازارچه‏ی چهارسو نقاشی متصل بوده که در عهد قاجاریه به واسطه‏ی کمی جمعیت شهر و عدم استفاده از تمام بازارها از رونق افتاده و به نابودی کشیده شده و خیابان جدیدالاحداث فلسطین (شاه عباس سابق) در قسمت جنوبی آن گسستگی ایجاد کرده و به کلی از بین رفته است، به طوری که از آثار بازار مزبور تنها گنبد چهارسوق آن باقی مانده است که در عصر صفویه به واسطه داشتن نقاشی‏های زیبایی که مجالس حضرت یوسف و پهلوانان و بهادران شاه عباس را به تصویر کشیده بودند به نام چهارسو نقاشی شهرت یافته بود.
راسته‏ی اصلی بازار اصفهان دارای سقف قوسی است که از آجر ساخته شده و گاهی بر اثر فروریختن، جای آن را سقف چوبی گرفته است. اکنون بازسازی و مرمت ساختمان راسته‏های اصلی این بازار از طرف میراث فرهنگی و شهرداری و اوقاف در برنامه‏ی عمران شهری قرار گرفته است.
راسته‏های فرعی بازار اصفهان از راسته‏های اصلی منشعب شده است و نسبت به راسته‏ی اصلی طول و عرض و ارتفاع کم‏تری دارد لکن از نظر پیشه و صنایع دستی و حرفه‏های تخصصی از اهمیت خاصی برخوردارند. معمولا ادامه‏ی این نوع راسته‏ها به محلات مسکونی ختم می‏گردند که روزگاری بازاریان در آن‏ها سکونت داشتند. راسته‏های اصفهان نام خود را از نوع فعالیت خود گرفته‏اند مانند تفنگ‏سازان، دواتگران، مسگران، چیت‏سازها، سراجان و قنادها و گاهی نیز یک راسته در خدمت چند راسته است.
تیمچه
در بازار اصفهان و سایر شهرهای سنتی ایران به فضاهای سرپوشیده‏ی وسیعی که دارای ساختمان دو طبقه و گاهی سه طبقه می‏باشد تیمچه اطلاق می‏گردد. معمولا سراهای سرپوشیده‏ی بزرگ را در ایران «تیم» و اگر کوچک باشند «تیمچه» می‏نامند. پیدایش اصطلاح تیمچه و معماری آن به دوران بعد از صفویه برمی‏گردد. سه نوع تیمچه در اصفهان قابل تشخیص است: اول تیمچه‏هایی که ساختمان دو طبقه‏ی مسقف داشته و به شکل مربع و یا مستطیلی است مانند تیمچه‏ی عتیقه‏فروشان؛ دوم تیمچه‏ی دو طبقه‏ی بدون سقف مانند تیمچه‏ی ملک؛ سوم تیمچه‏های یک طبقه‏ی با سقف یا بدون سقف مانند تیمچه‏ی حاج کریم پوستی. از خصوصیات تیمچه‏های اصفهان معماری و تزیین بسیار زیبای آن‏هاست؛ به خصوص تاق‏های آجری آن‏ها که بر پایه‏ی طرحی چهارگوش یا بیضی بنا شده است. اغلب تیمچه‏های بازار اصفهان دارای حوضی است که به هوای داخل تیمچه‏ها لطافت و زیبایی خاصی می‏بخشد. عواملی چند تیمچه را از تیم و سرا و کاروانسرا متمایز می‏سازد: اول زیبایی معماری؛ دوم سرپوشیدگی فضای آن؛ سوم تجارت تک‏محصولی آن، و چهارم سکوت و آرامش بیش‏تر نسبت به عناصر دیگر بازار. بعضی از نویسندگان تیمچه‏های بدون سقف را شکل تکامل‏یافته‏ی کاروان‏سراهای دوره‏ی صفویه دانسته‏اند (24)
تیمچه‏ها معمولا از نظر مکان جغرافیایی در مرکز اصلی بازار قرار دارند و بعضی از آن تیمچه‏ها در ایران به واسطه‏ی عرضه‏ی کالاهای گران‏قیمت عنوان قیصریه به خود گرفته‏اند. کالاها در تیم‏ها و تیمچه‏ها به واسطه‏ی محفوظ ماندن، از امنیت بیشتری برخوردارند؛ لذا کالاهای عرضه شده در آن‏ها باارزش‏تر و دارای حجم کم‏تری نیز هستند. تیم‏ها نیز مانند تیمچه‏ها محل انجام دادن کارهای دفتری و محل فعالیت دلالان و عمده‏فروشان است. در تیم‏ها چند نوع تجارت صورت می‏گیرد در حالی که در تیمچه‏ها تنها یک نوع فعالیت تجاری انجام می‏پذیرد. در بازار اصفهان بیست تیمچه وجود دارد. تیمچه‏های معروف بازار اصفهان عبارتند از: تیمچه‏ی ملک، تیمچه‏ی حاج کریم پوستی، تیمچه‏ی تخت‏کش‏ها، تیمچه‏ی قهوه‏کاشی‏ها، تیمچه‏ی اره‏کش‏ها و تیمچه‏ی مهره‏کش‏ها.
قیصریه
قیصریه‏ی اصفهان، ورودی اصلی بازار شهر را تشکیل می‏دهد که دارای سردری زیبا با نقاشی‏های دوره‏ی شاه عباسی
و کاشی‏کاری‏های معرق و دو سکوی سنگی و درب ورودی بزرگی است که توجه هر بیننده را به خود جلب می‏کند.
قیصریه‏ی اصفهان به صورت بازاری عریض و مرتفع و دارای دو طبقه و طول آن حدود 150 و عرض آن حدود 8 متر است.
قیصریه‏ی اصفهان را بازار چیت‏سازها نیز می‏نامند. در گذشته علاوه بر چیت، انواع پارچه‏های الوان و حریر در آن به فروش می‏رسید. در کشور ما معمولا قیصریه به معتبرترین و مجلل‏ترین بخش بازار اطلاق می‏شود یعنی جایی که در شأن قیصر روم (بیزانس) بوده است. در بعضی از قیصریه‏ها کالاهای گران‏قیمت به فروش می‏رسد و مشاغلی چون زرگری، نقره‏کاری، ملیله‏دوزی، ترمه‏بافی و ترمه‏فروشی و قلاب‏دوزی وجود داشته است. اکنون قیصریه‏ی اصفهان به مرکز فروش کالاهای صنایع دستی و توریستی تبدیل شده است؛ طبقات بالای آن را اغلب مراکز تولیدی تشکیل داده است. قیصریه‏ی اصفهان را باید یکی از زیباترین قیصریه بازارهای ایران دانست که هنوز کارکرد خود را همچنان ادامه می‏دهد.
قیصریه‏ی اصفهان دارای چهارسوق رفیعی است که در قسمت شرقی آن ضرابخانه‏ی معروف بازار و در غرب آن کاروان‏سرای شاه قرار دارد.