مسجد امام اصفهان از نگاه سفرنامه نویسان خارجی

طنین صدای مسافران خارجی خیلی نیست که زیر گنبد مسجد جامع عباسی شنیده می‌شود. در مسجد قرن‌ها به روی غیرمسلمانان بسته بود.

از همان زمانی که کار ساخت مسجد جامع عباسی شروع شد، سطرهایی را در سفرنامه‌های مسافران خارجی اشغال کرد. جهانگردان خارجی، به جز چند نمونه استثنا، اجازه‌ی ورود به این بنای عظیم را نداشتند. تازه در چند دهه‌ی اخیر است که در آن به روی غیرمسلمانان نیز باز شده است. در ادامه یادداشت‌های سفرنامه‌نویسان خارجی درباره‌ی این شاهکار معماری صفوی را مرور می‌کنیم.

پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی، در سفرش به اصفهان در سال ۱۶۱۷ میلادی به ساخت این مسجد اشاره‌ای می‌کند:

«در ضلع فوقانی میدان، مسجدی هست که فعلا مشغول ساخت آن هستند».

تقریبا هم‌زمان با دلاواله، دن گارسیا دسیلوا فیوگوروا اسپانیایی نیز ضمن توصیف میدان نقش جهان، به ساخت مسجد نیز اشاره می‌کند:

«بازار اصفهان به میدانی (میدان نقش جهان) می‌پیوندد که ایرانیان در آن به تمرین یا ورزش چوگان می‌پردازند. میدان نیز از ساخته‌های شاه عباس است. در میدان، مسجدی بسیار زیبا و باشکوه در دست ساخت است که ساختمان آن به زودی به پایان خواهد رسید. این مسجد نیز به فرمان و پول همین شاه و به پاس علاقه‌ی خاص وی به امام علی ساخته می‌شود. سردر یا رواق ورودی آن، که گنبدی بسیار بلند دارد، همه‌اش پرنقش و با بهترین کاشی‌کاری‌ها تزئین شده است.

اصفهان صفوی

دلاواله هنگام ورود به اصفهان

مسجد همه بخش پایانی میدان را دربر می‌گیرد و کارگران در آن بدون تعطیلی مشغول به کار هستند. بر سنگ‌ها و کاشی‌هایش نقش‌هایی نادر ترسیم کرده‌اند که تاکنون شبیه آن‌ها در سراسر مشرق‌زمین دیده نشده است».

«با آنکه ساخت مسجد به اتمام نرسیده، ولی کتیبه‌ی درها و تمام قسمت‌ها طلاکاری شده است»

کاتف (Katof)، جهانگرد روسی که در سال‌های ۱۶۲۳-۱۶۲۴ به ایران آمد، نیز شاهد ساخت مسجد بزرگ بود:

«در این ماه به فرمان شاه، ساخت مسجد بزرگی را آغاز کرده‌اند که تاکنون شش سال است که به ساختن آن مشغول هستند و تا سال ۱۶۲۵ در نظر است که به اتمام برسد. سنگ‌های آن حکاکی‌شده و بسیار زیبا است. در مسجد آب جریان دارد و پوشش آن هنوز شروع نشده، ولی تزئین آن آغاز شده است. با آنکه به اتمام نرسیده، ولی کتیبه‌ی درها و تمام قسمت‌ها طلاکاری شده است. جلوی مسجد ملایی نشسته و به کار زن و شوهرهایی که با هم اختلاف دارند و نمی‌توانند اختلاف خود را حل کنند، رسیدگی می‌کند و در صورت عدم توافق آن‌ها را طلاق می‌دهد».

اصفهان

تاورنیه، سیاح فرانسوی که در سال‌های ۱۶۳۲-۱۶۶۴ میلادی به ایران سفر کرد، پیرامون مسجد را توصیف کرده است:

«جلوی مسجد بزرگ محل فروش هیزم و ذغال است. شرق مسجد دکان‌های چرم‌دوزی و غرب آن مخصوص کتاب‌فروشی‌ها، صحاف‌ها و صندوق‌سازان است. در وسط ضلع جنوبی، درگاه بزرگی دیده می‌شود که در طرفینش دو برج (مناره) ساخته شده که از آن داخل مسجد می‌شوند. درش پوشیده از نقره است و محققا این بهترین در و قشنگ‌ترین ورودی تمام مساجد است».

«ابتدا در این مکان خانه‌های مسکونی بوده که برای ساخت مسجد، آن‌ها را از صاحبان‌شان خریدند»

ژان شاردن فرانسوی در سال‌های ۱۶۶۴-۱۶۷۷ به ایران سفر کرد. او از معدود کسانی بود که به مسجد سلطنتی وارد شد:

«مسجد شاه در جنوب میدان واقع و جلوخانی چندضلعی دارد که حوض در وسط آن قرار گرفته است. ابتدا در این مکان خانه‌های مسکونی بوده که برای ساخت مسجد آن‌ها را از صاحبان‌شان خریدند. بر حسب اتفاق، هم‌زمان با شروع ساخت بنا، معدن سنگ مرمری در حوالی اصفهان (اردستان) کشف شد که از سنگ‌های آن برای ساخت مسجد استفاده کردند. نمای بنا نیز چندضلعی است و از دو طرف در قسمت پایین حائلی هست که از سنگ صیقلی ساخته‌اند که تا مقابل در ورودی ادامه دارد.

مسجد امام

طرح شاردن از مسجد جامع عباسی

نمای طرفین طاق نما هر یک به بازاری متصل می‌شود که زنجیری مقابل آن‌ها کشیده‌اند تا مانع ورود حیوانات شود. نماهای بالاتر دکان‌هایی است که در آن پزشکان، داروسازان و داروفروشان به طبابت و داروفروشی مشغول هستند. طبقات بالای نمای مسجد ایوان‌هایی دارد. گنبد مسجد، که یکی از زیباترین آثار جدید معماری ایران کنونی است، در داخل این محوطه است. این گنبد به اندازه‌ای بزرگ است که از فاصله‌ی ۱۶ کیلومتری از کاشان به اصفهان پیدا است.

«در این مکان دو شی مذهبی نفیس حفاظت می‌شود: یکی قرآنی به خط امام رضا که متجاوز از هزار سال است نوشته شده و دیگری پیراهن خون‌آلود امام حسین»

گنبد بزرگ به دو قسمت غیرمساوی تقسیم می‌شود که جرزی آن‌ها را از هم جدا می‌کند. میان این جرز راه بزرگی است که به زیر گنبد متصل می‌شود. دیوارهای زیر گنبد، در قسمت جلویی، از سنگ مرمر پوشیده و انتهای آن با سنگ یشم ساخته شده است که محراب نامیده می‌شود. در بالای محراب، گنجینه‌ای از چوب عود ساخته شده که زرکوب بوده و با قفلی از طلا بسته می‌شده است. در این مکان دو شی مذهبی نفیس، که مورد احترام ایرانیان است، حفاظت می‌شود: یکی قرآنی است به خط امام رضا که متجاوز از هزار سال است نوشته شده و دیگری پیراهن خون‌آلود امام حسین است.

کاروانسرای عباسی

این پیراهن را به هیچ‌کس نشان نمی‌دهند و مجاز نیستند آن را از محل جز در مواقع شورش یا هجوم دشمن خارجی بیرون کنند؛ زیرا معتقد هستند به هنگام خطر اگر این پیراهن را سر نیزه قرار دهند و آن را در مقابل دشمنان نگاه دارند با یک نظر به آن فرار خواهند کرد».

معتقد هستند اگر پیراهن خون‌آلود امام حسین را سر نیزه زنند، دشمن فرار می‌کند

انگلبرت کمپفر، جهانگرد آلمانی، در سال ۱۶۸۳ میلادی می‌نویسد:

«زیبایی طاق‌های قوس‌دار این عمارت رفیع و مجلل غیر قابل تقلید است».

ژان اوتر (Jean Otter) فرانسوی نیز به مسجد اشاره کرده است (۱۱۱۳ - ۱۱۲۲ شمسی):

«مسجد بزرگ و قشنگ است. در ورودی آن نقره‌ای و زیبا است و حیاط بزرگی دارد».

کنت دو سرسی (Comt de Sercey) فرانسوی در سال ۱۲۱۸ شمسی نوشت:

«میدان در حال حاضر جز تعدادی ساختمان‌های بدون نظم و بدون اصالت، که در اطرافش قرار گرفته‌اند، به نظر مسافر و جهانگرد چیز دیگری نمی‌آید، ولی مسجد بسیار زیبایی که در یکی از اضلاعش برپا است، عظمت و درخشش فوق‌العاده‌ای دارد. دو مناره‌ی لاجوردی‌اش هنوز سر به آسمان کشیده‌اند و متعلقاتش نیز شکوه فوق‌العاده‌ را نشان می‌دهند».

مسجد امام

کنت دوگوبینو (Comte de Gobineau) فرانسوی در سال ۱۲۴۰ خورشیدی چنین گزارش داد:

«از هیچ چیز بیش از داربست‌هایی که دور گنبد مسجد شاه برافراشته بودند شگفت‌زده نشدم. توضیحاتی که در این باره دادند، بیشتر ذهنم را مغشوش کرد؛ می‌گفتند چند سال پیش شاه دستور داده مسجد شاه را مرمت کنند و شکوه اولیه را به آن بازگردانند. این نخستین‌باری بوده که صحبت از مرمت بناهای تاریخی به گوشم می‌خورد.

«برای مرمت مسجد اعتبار اختصاص می‌دهند، اما کاری نمی‌کنند»

از آنجایی که این فکر در ایران به کلی تازگی دارد، باعث افتخار شاه است، اما متأسفانه اجرای آن تا حدود زیادی به عادت ملی ایرانیان برمی‌گشت؛ زیرا مجریان دستور شاهانه داربست‌ها را برافراشته بودند، اما کاری انجام نمی‌دادند. فقط اعتباری برای این کار تخصیص داده شده بود و به طور منظم آن را خرج می‌کردند. شاید هنوز هم این پول را خرج می‌کنند و تا مدت‌ها پس از این که مسجد دیگر وجود ندارد به این کار ادامه خواهند داد».

مسجد امام